زینب

مهم‌ترین عاملی که در بین جامعه مسلمین موجب شکست و تضعیف مؤمنان می‌‌شود، اختلاف است. برعکس اتحاد و انسجام و برکتهایی که از آنها نصیب افراد جامعه اسلامی و امت اسلامی می‌‌شود، اختلاف موجب ضعف مؤمنان، قدرت یافتن فرومایگان، جنگ و خونریزی و هدر رفتن سرمایه‌ها و فروپاشی هیمنه مؤمنان می‌‌شود.

در این مقاله سعی شده است که به علل و عوامل اختلاف و آثار زیانبار آن پرداخته شود.

اتحاد در اصطلاح سیاسی به معنای یگانه شدن دو یا چند کشور و پذیرش نظام سیاسی، نظامی و اقتصادی واحد است که در پی آن به همه آن‌ها یک امت و یا کشور اطلاق می‌‌شود. (المعجم الوسیط، ج 1 ص 1017 و نیز دائره المعارف بستانی ج 2 ص 440) مفهوم فدرال و فدراسیون در ادبیات کشورهای غربی معنای نوعی از اتحاد میان شهروندان چند واحد سیاسی از ایالت و یا کشور است که در آن برخی از اختیارات به مرکز واگذار می‌‌شود تا مدیریت کلان اتحادیه را به عهده گیرد.

کشور فدرال آلمان و آمریکا و روسیه نوعی از اتحاد ایالتی درون واحد جغرافیایی خاص و اتحادیه اروپا از نمونه‌های بارز این گونه اتحاد سیاسی میان کشورها در واحد جغرافیایی بزرگ تر است. (نگاه کنید به دانش نامه سیاسی، داریوش آشوری، اصطلاحات اتحادیه و فدراسیون)

در همه کاربردهای اتحاد می‌‌توان صبغه‌ای از مسایل سیاسی و اجتماعی را یافت. اگر امت هم عقیده و هم رایی با یک دیگر متحد شوند، نمی‌توان ابعاد و آثار سیاسی و اجتماعی پدیده اتحاد امت را نادیده گرفت و تنها به آثار فلسفی و یا حقوقی و اخلاقی آن اشاره کرد. از این روست که سخن گفتن از اتحاد و یا اختلاف ارتباط تنگاتنگی به مسایل سیاسی و اجتماعی پیدا می‌‌کند.

در آیات بسیاری از قرآن به مسئله اتحاد از دیدگاه اجتماعی آن نگریسته و بر اهمیت آن میان جهانیان، ادیان، مسلمانان و نهاد خانواده تاکید شده است. در این آیات پدیده اتحاد به عنوان امتنان الهی دانسته شده و پیوند میان دل‌های مومنان را نوعی تصرف الهی برشمرده است. در نگرش قرآنی ایجاد و حفظ چنین یگانگی و هم دلیلی و همرایی در میان مومنان، به علت ارسال پیامبران و عمل به شرایع دانسته شده و از امت خواسته شده تا با تمسک به دین و آموزه‌های قرآن و روش و سنت پیامبر(ص) اتحاد و انسجام خود را حفظ و تحکیم کنند. (بقره آیه 213 و نیز آل عمران آیه 103 و نیز آل عمران آیه 46 و انعام آیه 153)

در آیه 153 سوره انعام آمده است: و ان هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لاتتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله؛ و این (دین اسلام) راه مستقیم و راست من است؛ پس از آن پیروی کنید و از راه‌های دیگر پیروی نکنید تا از راه خدا متفرق شوید.

تفرقه و اختلاف امری است که در این آیه به آن توجه شده است و آسیب‌های عدم اتحاد و اختلاف روشن و تبیین گردیده است. آسیب هایی که نه تنها در دنیا و شیوه زیست و بهره‌مندی از دنیا پدیدار خواهد شد بلکه برآیند آن به آخرت نیز کشیده و انسان از آثار سوء آن در امان نخواهند ماند.

انواع اختلافات بشری
قرآن اختلافات بشری را در چند دسته بیان می‌‌کند و عامل هر یک را نیز بیان داشته و راهکارهای برون رفت از آن را نیز بیان می‌‌دارد. از جمله انواع و اقسامی که قرآن بیان می‌‌دارد می‌‌توان به اختلافات عقیدتی و اجتماعی اشاره کرد که از مهم‌ترین و موثرترین اقسام اختلاف می‌‌باشد.

از منظر قرآن، ریشه اختلاف در انسان به مساله استخدام‌گری انسان باز می‌‌گردد. قرآن در این باره به گرایش ذاتی بشر به مساله استخدام توجه داده و می‌‌فرماید: و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات لیتخذ بعضهم بعضا سخریا، و ما برخی از مردمان را بر برخی دیگر به درجاتی برتری دادیم تا برخی از ایشان برخی دیگر را به تسخیر خود درآورند. (زخرف آیه 23) تسخیر و استخدام دیگری در این آیه به عنوان عامل طبیعی در نهاد و سرشت بشر یاد شده است. همین مساله می‌‌تواند عامل و ریشه اصلی بسیاری از اختلافات و پدیداری تضاد منافع گردد. علامه طباطبایی در کتاب شریف المیزان با استناد به آیات چندی از قرآن بر این نگره پافشاری می‌‌کند که اصل در انسان استخدام گری و تسخیر دیگری است و ریشه اجتماعات را باید در مساله استخدام گری انسان جست. به این معنا که استخدام گری انسان موجب شد تا انسان به سوی جامعه گرایش یابد و جامعه طلبی و جامعه پذیری به عنوان یک عارض انسانی نمود پیدا کند. بنابراین انسان نه تنها مدنی بالطبع یعنی بالذات نیست، بلکه مدنی بودن وی امری عارضی و در پی امر ذاتی دیگری به نام استخدام گری انسان است. (نگاه کنید: المیزان، عربی، ج2 ص 117 که به طور کامل به این بحث پرداخته است و نیز همان جلد صص 70 و 116 و 132 و 388 و نیز ج3 ص 170 و ج4ص 125 و نیز ج7 ص 276) بی گمان نگرش‌های گوناگون در تفسیر هستی، آفریننده آن، اسما و صفات پروردگار و فرجام کار جهان و سرانجام بشر از مهم ترین عوامل تفرقه و جدایی گروه‌های انسانی پس از مساله استخدام مطرح بوده است. چنان که اختلاف دینی میان ادیان نیز یکی دیگر از موارد اختلاف عقیدتی است. همه ادیان آسمانی بر اصل پرستش خداوند در جایگاه یگانه آفریننده هستی و مدبر آن اتفاق نظر دارند. آن چه بیش تر میان ایشان تفرقه می‌‌افکند نوع اعتقاد به رسالت پیامبران است. البته ستم و طغیان و نیز سودخواهی و منفعت طلبی از عوامل دیگری است که موجبات جدایی را فراهم آورده است. قرآن از عالمان یهودی یاد می‌‌کند که دین فروشان هستند و به خاطر مادیات دنیوی حقایق را کتمان می‌‌کنند و موجبات تفرقه و اختلاف میان بشر می‌‌شوند.

گاه ریشه اختلافات میان ادیان و مذاهب شبهات نوپدیدی است که در طول زمان پدیدار می‌‌شود. چنان که مساله تثلیث و حلول الهی در عیسی(ع) و مانند آن ریشه در این مسئله دارد. (ملل و نحل شهرستانی ج1 ص 209)

قرآن با توجه به این که ریشه بسیاری از اختلافات مذهبی و فرقه‌ای میان امت واحد، گرایش‌ها و تفسیرهای فرقه ای است، از مسلمانان خواسته است تا به قرآن (اسلام، پیغمبر) اعتصام و تمسک جسته و از تفرقه پرهیز کنند: «واعتصموا بحبل الله جمیعا و لاتفرقوا». (آل عمران آیه 103) این دعوت الهی نشان می‌‌دهد که قرآن کریم، ظهور چنین پراکندگی و تفرقه‌ای را پیش بینی کرده و به سبب خطرآفرینی آن، به شدت درباره آن هشدار داده است. علامه طباطبایی معتقد است که تاکید قرآن بر اتحاد و پرهیز از اختلاف به سبب پیش بینی وقوع اختلاف در میان امت اسلامی است، چنان که شیوه قرآن در مواردی از این دست، همین است. (المیزان ج3 ص 374)

گذشته از انواع اختلافات دینی و عقیدتی که از نگاه قرآن، امری نکوهیده تلقی می‌‌شود، قرآن تفاوت شریعت‌ها و قوانین هر یک از ادیان را به خدا نسبت داده است. (مائده آیه 84) زیرا شرایع مختلف با توجه به مقتضیات هر عصر و دوره‌ای آمده است؛ از این رو لازم و ضروری بود تا تعالی تدریجی بشر و همگام با گذر زمان و متناسب با هر عصر و سطح نیازهای مردم همان دوران، شرایعی آورده شود. این شرایع با آمدن شرایع دیگر کامل و برخی از احکام آن نسخ می‌‌شد و قوانین جدیدی جای آن را می‌‌گرفت. این گونه بود تا انسان به کمال لایق خود رسید و توانست بار مسئولیت جدید خود را به دوش کشد و شریعت اسلام به عنوان دین کامل و آخرین شریعت و قوانین آسمانی همه شرایع پیشین را نسخ و از دور خارج ساخت. (مائده آیه 3 و احزاب آیه40)

هم‌ترین عاملی که در بین جامعه مسلمین موجب شکست و تضعیف مؤمنان می‌‌شود، اختلاف است. برعکس اتحاد و انسجام و برکتهایی که از آنها نصیب افراد جامعه اسلامی و امت اسلامی می‌‌شود، اختلاف موجب ضعف مؤمنان، قدرت یافتن فرومایگان، جنگ و خونریزی و هدر رفتن سرمایه‌ها و فروپاشی هیمنه مؤمنان می‌‌شود.

در این مقاله سعی شده است که به علل و عوامل اختلاف و آثار زیانبار آن پرداخته شود.

اتحاد در اصطلاح سیاسی به معنای یگانه شدن دو یا چند کشور و پذیرش نظام سیاسی، نظامی و اقتصادی واحد است که در پی آن به همه آن‌ها یک امت و یا کشور اطلاق می‌‌شود. (المعجم الوسیط، ج 1 ص 1017 و نیز دائره المعارف بستانی ج 2 ص 440) مفهوم فدرال و فدراسیون در ادبیات کشورهای غربی معنای نوعی از اتحاد میان شهروندان چند واحد سیاسی از ایالت و یا کشور است که در آن برخی از اختیارات به مرکز واگذار می‌‌شود تا مدیریت کلان اتحادیه را به عهده گیرد.

کشور فدرال آلمان و آمریکا و روسیه نوعی از اتحاد ایالتی درون واحد جغرافیایی خاص و اتحادیه اروپا از نمونه‌های بارز این گونه اتحاد سیاسی میان کشورها در واحد جغرافیایی بزرگ تر است. (نگاه کنید به دانش نامه سیاسی، داریوش آشوری، اصطلاحات اتحادیه و فدراسیون)

در همه کاربردهای اتحاد می‌‌توان صبغه‌ای از مسایل سیاسی و اجتماعی را یافت. اگر امت هم عقیده و هم رایی با یک دیگر متحد شوند، نمی‌توان ابعاد و آثار سیاسی و اجتماعی پدیده اتحاد امت را نادیده گرفت و تنها به آثار فلسفی و یا حقوقی و اخلاقی آن اشاره کرد. از این روست که سخن گفتن از اتحاد و یا اختلاف ارتباط تنگاتنگی به مسایل سیاسی و اجتماعی پیدا می‌‌کند.

در آیات بسیاری از قرآن به مسئله اتحاد از دیدگاه اجتماعی آن نگریسته و بر اهمیت آن میان جهانیان، ادیان، مسلمانان و نهاد خانواده تاکید شده است. در این آیات پدیده اتحاد به عنوان امتنان الهی دانسته شده و پیوند میان دل‌های مومنان را نوعی تصرف الهی برشمرده است. در نگرش قرآنی ایجاد و حفظ چنین یگانگی و هم دلیلی و همرایی در میان مومنان، به علت ارسال پیامبران و عمل به شرایع دانسته شده و از امت خواسته شده تا با تمسک به دین و آموزه‌های قرآن و روش و سنت پیامبر(ص) اتحاد و انسجام خود را حفظ و تحکیم کنند. (بقره آیه 213 و نیز آل عمران آیه 103 و نیز آل عمران آیه 46 و انعام آیه 153)

در آیه 153 سوره انعام آمده است: و ان هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لاتتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله؛ و این (دین اسلام) راه مستقیم و راست من است؛ پس از آن پیروی کنید و از راه‌های دیگر پیروی نکنید تا از راه خدا متفرق شوید.

تفرقه و اختلاف امری است که در این آیه به آن توجه شده است و آسیب‌های عدم اتحاد و اختلاف روشن و تبیین گردیده است. آسیب هایی که نه تنها در دنیا و شیوه زیست و بهره‌مندی از دنیا پدیدار خواهد شد بلکه برآیند آن به آخرت نیز کشیده و انسان از آثار سوء آن در امان نخواهند ماند.

انواع اختلافات بشری
قرآن اختلافات بشری را در چند دسته بیان می‌‌کند و عامل هر یک را نیز بیان داشته و راهکارهای برون رفت از آن را نیز بیان می‌‌دارد. از جمله انواع و اقسامی که قرآن بیان می‌‌دارد می‌‌توان به اختلافات عقیدتی و اجتماعی اشاره کرد که از مهم‌ترین و موثرترین اقسام اختلاف می‌‌باشد.

از منظر قرآن، ریشه اختلاف در انسان به مساله استخدام‌گری انسان باز می‌‌گردد. قرآن در این باره به گرایش ذاتی بشر به مساله استخدام توجه داده و می‌‌فرماید: و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات لیتخذ بعضهم بعضا سخریا، و ما برخی از مردمان را بر برخی دیگر به درجاتی برتری دادیم تا برخی از ایشان برخی دیگر را به تسخیر خود درآورند. (زخرف آیه 23) تسخیر و استخدام دیگری در این آیه به عنوان عامل طبیعی در نهاد و سرشت بشر یاد شده است. همین مساله می‌‌تواند عامل و ریشه اصلی بسیاری از اختلافات و پدیداری تضاد منافع گردد. علامه طباطبایی در کتاب شریف المیزان با استناد به آیات چندی از قرآن بر این نگره پافشاری می‌‌کند که اصل در انسان استخدام گری و تسخیر دیگری است و ریشه اجتماعات را باید در مساله استخدام گری انسان جست. به این معنا که استخدام گری انسان موجب شد تا انسان به سوی جامعه گرایش یابد و جامعه طلبی و جامعه پذیری به عنوان یک عارض انسانی نمود پیدا کند. بنابراین انسان نه تنها مدنی بالطبع یعنی بالذات نیست، بلکه مدنی بودن وی امری عارضی و در پی امر ذاتی دیگری به نام استخدام گری انسان است. (نگاه کنید: المیزان، عربی، ج2 ص 117 که به طور کامل به این بحث پرداخته است و نیز همان جلد صص 70 و 116 و 132 و 388 و نیز ج3 ص 170 و ج4ص 125 و نیز ج7 ص 276) بی گمان نگرش‌های گوناگون در تفسیر هستی، آفریننده آن، اسما و صفات پروردگار و فرجام کار جهان و سرانجام بشر از مهم ترین عوامل تفرقه و جدایی گروه‌های انسانی پس از مساله استخدام مطرح بوده است. چنان که اختلاف دینی میان ادیان نیز یکی دیگر از موارد اختلاف عقیدتی است. همه ادیان آسمانی بر اصل پرستش خداوند در جایگاه یگانه آفریننده هستی و مدبر آن اتفاق نظر دارند. آن چه بیش تر میان ایشان تفرقه می‌‌افکند نوع اعتقاد به رسالت پیامبران است. البته ستم و طغیان و نیز سودخواهی و منفعت طلبی از عوامل دیگری است که موجبات جدایی را فراهم آورده است. قرآن از عالمان یهودی یاد می‌‌کند که دین فروشان هستند و به خاطر مادیات دنیوی حقایق را کتمان می‌‌کنند و موجبات تفرقه و اختلاف میان بشر می‌‌شوند.

گاه ریشه اختلافات میان ادیان و مذاهب شبهات نوپدیدی است که در طول زمان پدیدار می‌‌شود. چنان که مساله تثلیث و حلول الهی در عیسی(ع) و مانند آن ریشه در این مسئله دارد. (ملل و نحل شهرستانی ج1 ص 209)

قرآن با توجه به این که ریشه بسیاری از اختلافات مذهبی و فرقه‌ای میان امت واحد، گرایش‌ها و تفسیرهای فرقه ای است، از مسلمانان خواسته است تا به قرآن (اسلام، پیغمبر) اعتصام و تمسک جسته و از تفرقه پرهیز کنند: «واعتصموا بحبل الله جمیعا و لاتفرقوا». (آل عمران آیه 103) این دعوت الهی نشان می‌‌دهد که قرآن کریم، ظهور چنین پراکندگی و تفرقه‌ای را پیش بینی کرده و به سبب خطرآفرینی آن، به شدت درباره آن هشدار داده است. علامه طباطبایی معتقد است که تاکید قرآن بر اتحاد و پرهیز از اختلاف به سبب پیش بینی وقوع اختلاف در میان امت اسلامی است، چنان که شیوه قرآن در مواردی از این دست، همین است. (المیزان ج3 ص 374)

گذشته از انواع اختلافات دینی و عقیدتی که از نگاه قرآن، امری نکوهیده تلقی می‌‌شود، قرآن تفاوت شریعت‌ها و قوانین هر یک از ادیان را به خدا نسبت داده است. (مائده آیه 84) زیرا شرایع مختلف با توجه به مقتضیات هر عصر و دوره‌ای آمده است؛ از این رو لازم و ضروری بود تا تعالی تدریجی بشر و همگام با گذر زمان و متناسب با هر عصر و سطح نیازهای مردم همان دوران، شرایعی آورده شود. این شرایع با آمدن شرایع دیگر کامل و برخی از احکام آن نسخ می‌‌شد و قوانین جدیدی جای آن را می‌‌گرفت. این گونه بود تا انسان به کمال لایق خود رسید و توانست بار مسئولیت جدید خود را به دوش کشد و شریعت اسلام به عنوان دین کامل و آخرین شریعت و قوانین آسمانی همه شرایع پیشین را نسخ و از دور خارج ساخت. (مائده آیه 3 و احزاب آیه40)